دانشکده هنرهای زیبا - دانشگاه تهران

دانشکده هنرهای زیبای تهران مانند بسیاری از مراکز علمی و هنری ، فراز و نشیبها و تغییرات زیادی را از سر گذرانده است . از گوناگونی افراد و سلیقه ها و عملکردها تا روشهای آموزشی و مدیریتی و ورود وخروج دانشجویان مشهور و گمنام ، همگی ، ویژگیهایی هستند که بر لزوم و جذابیت بررسی تاریخچه شکل گیری آن برای تدوین یک نقد موثرمی افزایند . همچنین مطالعه فضا و رفتارکاربران در توسعه و شکل دهی به آن نیزموضوع دیگریست که در این باره راه گشاست .
تاسیس دانشگاه تهران به عنوان نماد تجدد ، در واقع ادامه منطقی فرایندی است که با ایجاد دارالفنون در اوایل حکومت ناصری و اصلاحات امیر کبیر آغاز شده بود . بازگشت دانش آموختگان و محصلینی که برای آموزشهای جدید به فرنگ رفته بودند در سالهای 1313 و پس از آن وهمچنین بحران مالی و اقتصادی دهه آغازین قرن جدید ، دولت را بر آن می داشت تا وسایل تحصیلات علوم جدید را در خود کشور فراهم آورد . علاوه بر این ، شکل گیری دانشکده ها و مدارس خاص که از بطن دارالفنون بیرون آمده بودند نیز تاکیدی بر تاسیس دانشگاه بود . این مدارس در نقاط مختلف شهر پراکنده بودند و اکنون لازم بود که همه آنها به سبک ممالک فرنگ در جایی گرد هم آیند . فرایند طی شده از تاسیس دارالفنون تا دانشگاه تهران مسیر منطقی خویش را پیموده و مدرسه های شکل گرفته درون این فرایند شکل سازمانی تازه ای را طلب می کرده اند . جریان فکری سنت گریز که از انقلاب مشروطه مبنا را بر " مدرنیته " گذاشته وبا تشکیل دولت پهلوی در 1304 قدرت را در اختیار گرفته بود برآن می شود تا در سال 1313 با تاسیس دانشگاه نماد قطعی مدرنیته را بر پا دارد .
در شکل گیری و ساماندهی کالبدی دانشگاه تهران ، چهار جریان و الگوی فکری سهیم و تاثیر گذار می شوند . اول ، معماری و شهرسازی مبتنی بر ادامه " سبک تهران " در دوره قاجار ، که تلفیقی بود از معماری بومی و بیگانه . دوم ، معماری مبتنی بر تلفیق شکوه و جلال گذشته های دور و آرمانهای نوگرایانه و معماری مبتنی بر تحسین و تمجید از زیباییهای از دست رفته . سوم ، معماری مبتنی بر سبک بین الملل ، متاثر از جنبش معماری نوین اروپا و چهارم ، معماری برگرفته از سبک کلاسیک اروپا .
بدین ترتیب دانشگاه وارد مفاهیم شهر می شود و از این پس نمادی از پیشرفت و ترقی است ، نمادی که شهر از آن مفهوم می یابد و بدان مفهوم می بخشد . ایجاد میدان دانشگاه ( بعدها میدان 24 اسفند و امروز میدان انقلاب ) تاکیدی بر این هویت بخشی و هویت پذیری است . همچنین دانشگاه ، نمادی است برای سنت گریزی و سنت گرایی ، بستری برای شکل دهی به سازمان اجتماعی و فرهنگی شهر و جامعه و یک فضای شهری است که به سرعت مفهومی غیر مادی وهویتی می یابد ودر محدوده های اداری شهر وارد می شود و به نماد آرمانها و آرزوهای یک ملت تبدیل می گردد . از این پس شهر با او بازشناخته می شود و جامعه ایرانی ، هویت واقعی خویش را در ان می جوید .
در مهرماه 1319 بنا به توصیه وحمایت اسماعیل مرآت وزیر فرهنگ وقت ، دانشکده هنرهای زیبا با عنوان " هنرکده " تاسیس شد . قبل از آن تنها مدرسه قابل اعتنا و موثر هنری در دوران معاصر، مدرسه کمال الملک بود که با کناره گیری و سپس در گذشت او ، به "مدرسه صنایع پیشه و هنر " تبدیل گردید و شاگردانش اداره و تدریس در آن را بر عهده گرفتند . در همین زمان ، کوشش کوتاه مدت دیگری ، توسط پروفسور رولاند و محسن فروغی شکل گرفت و مدرسه ای با دوره ای دوساله به نام " مدرسه عالی معماری " ، به مدیریت استاد ابولحسن صدیقی به وجود آمد . اما ایجاد " هنرکده " سبب شد تا این مدرسه نوپا به همراه مدرسه " صنایع پیشه و هنر " در " هنرکده " ادغام شوند .
فکر تاسیس "هنرکده " شاید از دو جهت در وزارت فرهنگ مطرح شد : اول به دلیل ایجاد مدرسه ای هنری در سطحی جامع ، مانند نمونه های فرنگی و دوم آن که کمال الملک آنچنان که اتفاق افتاد ، مورد بی مهری دستگاه حکومت بود و دولت بی میل نبود تا با جایگزین کردن تشکیلاتی جدید به جای مدرسه او ، محترمانه نام و خاطره اورا به تدریج تحت تاثیر قرار دهد . لذا مرآت با دعوت از آندره گدار و محسن فروغی ، اقدام به ایجاد " هنرکده " نمود وایشان را مامور انتخاب استادان و همکاران و برنامه ریزی قرارداد . " هنرکده " ابتدا به مدت یک سال در شبستان مدرسه و مسجد مروی واقع در بازارچه مروی فعالیت کرد و سپس به دلیل اعتراضات طلبه ها و اهالی مسجد ، به ناچاروبا شتاب و عجله به یکی از سالنهای دانشکده فنی دانشگاه تهران نقل مکان کرد و به مدت چهار سال در آن سالن زیرزمینی باقی ماند . در همین دوران بود که " هنرکده " به "دانشکده هنرهای زیبا " تغییر نام داد و جزو دانشکده های دانشگاه تهران شد . شکل گیری دانشکده هنرهای زیبا را می توان درچهار دوره دسته بندی کرد :
دوره اول : این دوره ، ا زابتدای تاسیس دانشکده تا پایان ریاست محسن فروغی است که از سال 1319 تا 1341 را شامل می شود . در این دوره قسمتی از ساختمان فعلی ( آتلیه ها ) به پایان میرسد و محل دانشکده به ساختمان اصلی منتقل میگردد .
دوره دوم : دوران شش ساله تصدی و ریاست هوشنگ سیحون که از سال 1341 تا 1347 ادامه می یابد و شاهد تغییرات کمی و کیفی و احداث و راه اندازی رشته های جدید شهرسازی ، هنرهای نمایشی و موسیقی است . در این دوره ساختمان مرکزی دانشکده ، شامل سالن آمفی تاتر ، کلاسها و اطاقها و سالن مجسمه سازی آماده میشود . کمی بعد ساختمان کتابخانه و سالنها و اطاقهای طبقه زیرین سالن نمایشگاه و قضاوت به اتمام می رسد و در سال 1346 ساختمان فعلی قسمت هنرهای تجسمی که ابتدا به طور مشترک در اختیار گروه های موسیقی ( طبقه اول و دوم )و هنرهای تجسمی (باقی طبقات ) بود پایان می یابد وکمی بعد طبقه دوم کتابخانه ساخته و گروه تاتر در آنجا مستقر می گردد .
دوره سوم : این دوره از استعفای هوشنگ سیحون تا آغاز انقلاب اسلامی را دربر می گیرد .در این سالها ریاست دانشگاه تهران را پرفسور رضا بر عهده دارد . ورود تعداد زیادی از معلمین جوان به دانشگاه و تغییرات در سیستم آموزشی دانشگاه و همچنین دانشکده هنرهای زیبا ، راه را برای ورود کادر علمی و مدیریتی جوان باز می کند . از سال 1348 تا 1350 محمد امین میر فندرسکی ریاست دانشکده را بر عهده دارد . در این دوره طبقه سوم ساختمان کتابخانه احداث می شود و گروه تاتر فضای بیشتری برای فعالیت می یابد و گروه موسیقی نیز در یکی از اتاقهای آن فعالیت خود را از نو شروع می کند .
دوره چهارم : پس از انقلاب اسلامی یعنی از سال 1358 تا امروز ، دانشکده تغییرات و دگرگونی های بسیاری را شامل می شود که عملا بازتاب شرایط انقلاب اسلامی است . در این دوران دانشکده هنرهای زیبا فعالیت خود را در پنج گروه آموزشی ادامه میدهد ودرادامه روند توسعه آموزشی – پژوهشی ، برنامه های دوره دکترا در رشته معماری و شهرسازی و نیز کارشناسی ارشد و دکتری پژوهش هنر تدوین می شوند . در سال 1370 کارشناسی ارشد ناپیوسته رشته طراحی صنعتی ، پژوهش هنر و تصویر سازی آغاز و رشته موسیقی و مجسمه سازی نیز نوگشایی و شروع به فعالیت میکنند . از سال 1384 دانشکده ، تبدیل به پردیس هنرهای زیبا میشود که مرکب از چهار دانشکده و یک گروه مستقل و یک پژوهشکده فرهنگ و هنر است .
مطالعه و مرور روند شکل گیری دانشکده هنرهای زیبا ، مبین این واقعیت است که این دانشکده ، محصول و برآیند تلاشهای دیرینه استادان هنرهای مختلف و صنایع مستظرفه در عصر مشروطه به بعد بود ، اگرچه در قیاس با دانشکده های اولیه دانشگاه تهران اندکی دیرتر متولد گردید اما تاریخ تحول آن ، هم در دوره نخست و هم درمراحل بعد ، منشا همبستگی ، هم اندیشی وپیوستگی علمی رشته هنرهای زیبا در کشور شد . همچنین با تدوین برنامه هایی عالمانه و متمرکز باعث شد تا ازاین پس رشته های هنر و معماری و سایر رشته های این دانشکده ، حیاتی پرشتاب و همبسته یابند و ازاین طریق به توسعه و تعالی دست یابند .اما گذشته از نقش تاریخی و راهبردی دانشکده هنرهای زیبا در عرصه هنر و رشته های هنری ، درایران ، به نظر می رسد عامل مهم دیگری که نقش اساسی در ماندگاری و تاثیرگذاری این دانشکده داشته است ، ساختار فضاهای معماری و رفتار کاربران دراین فضاها است . موضوعی که نقشی انکارناپذیردرتبیین هویت و شخصیت آن به عنوان چیزی فراتر از یک فضای آموزشی صرف داشته و دارد . در بهترین دانشکده های هنری جهان ، همپای استادان و امکانات ، فضاهای معماری ورفتار اساتید و دانشجویان در این فضاها ، موثر و آموزنده هستند و دانشکده هنرهای زیبا دارای این فضاهاست وبه دلیل دارا بودن این فضاها، معتبر است . همچنین ارتباط و مراودات دانشجویان رشته های مختلف هنری، بر کیفیت وچگونگی محصولات هنری این دانشکده موثر بوده است . ساختاری خطی و ساده بنای دانشکده هنرهای زیبای تهران ، برگرفته از معماری مدرن ، دریک روند تدریجی چند ده ساله ، بدون تغییر ماهوی در تفکر طراحی ، ساخته و تکمیل گردیده . آنچه در این ساختار جلب توجه می کند ، نسبت منطقی فضاهای باز و بسته بنا ، متناسب با کاربری وروحیه کاربران و دانشجویانی است که قرار است در این فضا به نوعی فعالیت جمعی و آموزشی بپردازند . فضاهای باز وسبز از یک سو و حضور یک عنصر خطی رابط بین احجام ، عملکردها و دانشجویان رشته های مختلف هنری ، از سوی دیگر ، عواملی هستند که به میزان قابل قبولی مبین نقش موثر فضا در ارتقای کیفیت آموزش هنر می باشند . نقشی که در صدد ایجاد فرصتهایی است برای تعاملات اجتماعی ، بحثها و گفتگو های بین رشته ای ، گردهمایی ها و فعالیتهای گروهی خارج از سیستم آموزشی و موضوعاتی که اغلب به صورت غیر رسمی و پیش بینی نشده اتفاق می افتند . این موضوعات در اکثر موارد در محدوده فعالیتهای اجتماعی ، فرهنگی وهنری ، ودر برخی موارد متاثر از جریانات سیاسی ، هویت و شخصیت دانشکده را شکل داده اند . هویتی که با همه مشکلات ، کمبودها و بی مهری های دهه های اخیر نسبت به موضوع علوم انسانی و هنر ، خوشبختانه همچنان با تکیه بر تجربه اساتید وعلاقه دانشجویان و فضاهای تاثیر گذاراین دانشکده ، محفوظ مانده و خواهد ماند .


منابع:
مجلات:
- تنهایی، آرش . هفتاد سال دانشکده هنرهای زیبا؛ مجله تندیس؛ شماره 163؛ آذر 1388
- حبیبی، سید محسن . اهمیت رفتار و فضا؛ مجله تندیس؛ شماره 163 (دانلود شده از وبسایت نورمگز)؛ آذر 1388
- حبیبی، سید محسن . مدرنیسم، شهر، دانشگاه (دومین پژواک مدرنیته در ایران)؛ فصلنامه گفتگو؛ شماره 5 (دانلود شده از وبسایت نورمگز)؛ پاییز 1373
- حکمت، علی اصغر . یادداشت هایی از عصر پهلوی: دانشگاه تهران چگونه به وجود آمد؛ مجله خاطرات امید؛ شماره 42 (دانلود شده از وبسایت نورمگز)؛ فروردین 1354
- زرگری نژاد، غلامحسین . از مدرسه صنایع مستظرفه تا دانشکده هنرهای زیبا؛ نشریه هنرهای زیبا؛ شماره 30 (دانلود شده از وبسایت نورمگز)؛ تابستان 1386
- علی تاجر، سعید؛ فاطمه زارعی حاجی آبادی . نقش محیط ساخته شده در تعاملات دانشجویان در فضاهای غیر رسمی مدارس معماری؛ نشریه هنرهای زیبا؛ دوره 21 شماره 1؛ بهار 1395
- ممیز، مرتضی . دانشکده هنرهای زیبا – تاریخچه فشرده؛ مجله ی شارستان؛ شماره 9 و 10، 1384
وبسایتها:
- وبسایت معماری معاصر ایران؛ دانشکده-هنرهای-زیبا-دانشگاه-تهران-http://www.caoi.ir/fa/projects/item/1124
تاریخ دسترسی: 10 بهمن 1398