فرهنگسرای نیاوران - تهران

کامران طباطبایی دیبا (1315 خورشیدی) متولد تهران

یکی دیگر از معماران مهمّ مدرن تاریخ گرای ایران که توانست کارهای مهمی از خود به یادگار بگذارد، کامران طباطبایی دیبا است. او به سال 1315 خورشیدی در تهران متولد شد. به سال 1964 میلادی (1343 خورشیدی) در رشته ی معماری با مقطع کارشناسی، از دانشگاه هاروارد در واشنگتن دی. سی. فارغ التحصیل شد. او در بین سال های 1343 و 1344 خورشیدی نیز مطالعاتی در رشته ی جامعه شناسی در دانشگاه هاروارد انجام داد [ظاهرا در مقطع فوق لیسانس رشته ی جامعه شناسی در دانشگاه هاروارد تحصیل کرده است (بسکی)] و به سال 1344 خورشیدی به ایران مراجعت نمود. دیبا بین سال های 1348 و 1349 خورشیدی نیز در دانشگاه تهران به تدریس مشغول بود. دیبا بعد از سال ها کار هنری به سال 1357 خورشیدی مجبور به ترک ایران شد و هم اکنون در اسپانیا زندگی و کار می کند.
مشاغل و مسئولیت های او عبارتند از: عضو گروه طراحی شهرک کلمبیا، مریلند، آمریکا (1343-1342 خورشیدی / 1964-1963 میلادی)؛ مؤسس دفتر خصوصی، تهران (1350-1344 خورشیدی)؛ مؤسس و مدیر عامل مهندسین مشاور داض (1356-1350 خورشیدی) ( این شرکت در سال 1350 خورشیدی با ادغام کادر فنی دو شرکت ‹‹ مؤسسه شهرسازی و تهیه طرح های اجتماعی›› به مدیریت کامران دیبا که در سال 1344 خورشیدی تأسیس شده بود، و ‹‹مؤسسه مهندسین مشاور زاک›› به مدیریت احمد امیر رضوانی که در سال 1346 خورشیدی تأسیس شده بود، شکل گرفت و در سال 1353 خورشیدی دفتر محلی شرکت ‹‹ داض›› در بوشهر تأسیس شد؛ عضو مؤسس و مدیر موزه هنرهای معاصر تهران (1357-1356 خورشیدی)؛ عضو مؤسس شرکت نورث آرلینگتن، ویرجینیا، آمریکا (1362-1369 خورشیدی 1990-1983 میلادی).
از آثار تألیفی و فعالیت های هتری او می توان به مواردی از این دست اشاره کرد: نمایشگاه انفرادی در گالری ریالیتی آمریکا و شرکت در بی ینال پاریس و ونیز 1342-1340 خورشیدی / 1963 – 1961 میلادی)؛ کتاب ساختمان ها و پروژه های کامران دیبا، انتشارات گرد هاتیه (Verlag Gerd Hatie )، اشتوتگارت (1981 میلادی / 1361 خورشیدی)؛ نمایشگاه یکصد سال معماری در جهان، موزه هنرهای معاصر لس آنجلس، آلمان و ژاپن (1998 میلادی / 1377 خورشیدی)؛ نمایشگاه باغ های شرق در گالری دولتی ایفا، اشتوتگارت (2002 میلادی / 1381 خورشیدی)؛ برنده ی دیپلم افتخار از بنیاد آقاخان در سال 1988 میلادی، به خاطر طرح شهرک شوشتر نو؛ باغی میان دو خیابان (چهار هزار و یک روز زندگی کامران دیبا در گفتگو با رضا دانشور)، پاریس (2001، نی نا به زبان فارسی) برگزاری دو نمایشگاه انفرادی نقاشی، تهران؛ و انتشار ده ها مقاله در جراید و مجلات تخصصی.
از پروژه ها و کارهای معماری او می توان به مواردی از این دست اشاره کرد: پارک و فرهنگسرای یوسف آباد (شفق فعلی) (1969-1966 میلادی / 1348-1345 خورشیدی)؛ اردوگاه ساحلی کودکان یتیم در نوشهر (1969-1966 میلادی / 1348-1345 خورشیدی)؛ طرح دانشگاه جندی شاپور (شهید چمران فعلی) در اهواز (1968 میلادی / 1348 خورشیدی)، ساختمان امور اداری (بین سال های 1347 و 1351 خورشیدی)، مسجد (بین سال های 1352-1348 خورشیدی)، و ورزشگاه و ساختمان اداری (بین سال های 1351 و 1355 خورشیدی)؛ طرح ساختمان اداری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1351 خورشیدی)؛ استراحتگاه صنعت نفت در ساحل دریای خزر، محمودآباد، با همکاری فیروز اسفندیاری (1351 خورشیدی) (برنده ی مسابقه)؛ موزه ی نظامی در تهران (1968 میلادی / 1347 خورشیدی) [پروژه]؛ طرح مجموعه اداری اصفهان (1352 خورشیدی) [پروژه]؛ مجتمع توریستی آستارا (1352 خورشیدی) [پروژه]؛ مرکز خرید محله ی شهرک غرب؛ فرحزاد، تهران (1975 میلادی / 1354 خورشیدی)؛ طرح جامع شهرهای کرمان (1352 خورشیدی)؛ بندر بوشهر (1352 خورشیدی)، شوشتر (1352 خورشیدی)، و دزفول (1352 خورشیدی)؛ شهرک شوشتر نو (1352خورشیدی طراحی و بین سال های 1353 و 1359 خورشیدی زمان اتمام فاز اول پروژه)؛ مجموعه نیاوران، پارک و فرهنگسرا و ساختمان دفتر مخصوص (1979-1970 میلادی / 1358-1349 خورشیدی)؛ موزه هنرهای معاصر تهران با همکاری نادر اردلان و میجر انگلیسی (1976-1967 میلادی / 1355-1346 خورشیدی)؛ منزل مسکونی تناولی (موزه تناولی بعد از انقلاب)؛ نمازخانه جنب موزه فرش، پارک لاله ی تهران (1978-1977 میلادی / 1357-1356 خورشیدی)؛ و طرح معماری آتی سنتر [پروژه]، با همکاری توماس کوربلو و دیگران، تهران (1383 خورشیدی) [برنده ی سوم مسابقه] (به نقل از طباطبایی دیبا، 1354؛ 1377؛ Diba 1981؛ قهاری 1386، : 88).
کامران دیبا همزمان در دو دنیای هنر و معماری زیسته است. او در زندگی هنری خود گذشته از نقاشی و معماری کوشیده است تا با پایه گذاری نهادهای فرهنگی و هنری، زمینه ی ارتقاء هنر و هنرمند را در کشور فراهم آورد. دیبا همزمان با معماری، نقاشی را در سال های پایانی دهه ی 30 خورشیدی آغاز کرد. او در نقاشی، دوره های کاری و سبکی گوناگونی را گذرانده است. نخستین کارهای او همزمان با آثار قندریز و زنده رودی و برخی دیگر از هنرمندان آن دوره آفریده شده اند و روح کمابیش مشترکی در کارهای همه ی این هنرمندان دیده می شود. پیوند ژرف دیبا با ریشه های فرهنگی کشورش سبب شده تا در پویه ی هنری خود در جست و جوی هویت فرهنگی ملّی، از راه دور با دیگر نقاشان ایرانی همگام باشد.
کامران دیبا با آنکه حضوری کوتاه در ایران داشت، از سال 1345 تا 1357 خورشیدی، نامی آشنا در معماری معاصر ایران است. او توانست در این مدت کم، آثاری با ارزش و به یاد ماندنی خلق نماید. او معمار مدرنی است که دغدغه ی بوم گرایی و تاریخ گرایی دارد. به معماری و فرهنگ ایرانی عشق می ورزد و کارهای معماری او یادآور مفاهیم و فرم های آشنای معماری ایرانی است.

منابع:

کتابها:

 - بانی مسعود، امیر . معماری معاصر ایران/ تهران: نشر هنر معماری قرن، چاپ پنجم(ویرایش دوم)، زمستان ۱۳۹۱

فرهنگسرای نیاوران

باغ قدیمی نیاوران در سال 1348 به منظور احداث ساختمان اداری در مجاورت کاخ نیاوران خریداری و طرح ساختمان در سال 1349 به کامران دیبا واگذار می شود. نیت اولیه کارفرما ساخت بنایی برای دفتر کار فرح پهلوی بود اما به پیشنهاد طراح و تأیید کارفرما و با ایجاد تغییراتی در برنامه، موضوع احداث فرهنگسرا به عنوان مکانی فرهنگی برای استفاده عموم نیز به آن اضافه می‌شود. به این ترتیب دو عرصه متفاوت، یکی ساختمان اداری و دیگری، یک مجتمع فرهنگی، در بستر طرح شکل می گیرند.
تبحر کامران دیبا در برنامه ریزی که قبلا منجر به احداث پارک شفق و ایجاد جنبش ساخت فرهنگسرا در کشور شده بود، این بار با تغییر برنامه‌ی یک ساختمان اداری، موجبات خلق یک فرهنگسرای کامل دیگر را فراهم می‌آورد که عملکردش تا به امروز برپا و پویاست.این مجموعه در تاریخ سی ام تیرماه 1384 با شماره ی 12279 توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
باغ نیاوران در زمینی با هندسه نامنتظم با محور طولی شمالی - جنوبی طراحی شده است. زمین مجموعه دارای شیبی از جهت شمال به جنوب و حدود 15 درصد است به گونه‌ای که شمال زمین در ترازی حدود 10 متر بالاتر از جنوب آن قرار گرفته است. در قسمت جنوب ساختمان دفتر مخصوص، اختلاف سطح قابل توجهی بین دو بخش باغ دیده می‌شود و دیواری سنگی به ارتفاع چهارمتر دو محوطه بالا و پایین را از هم جدا می‌کند. جالب آنکه این دیوار در تمام عرض باغ امتداد نمی‌یابد و پس از قطع کردن محور آب و سبزه تمام می‌شود. به نظر می‌رسد تنها وظیفه این دیوار تأکید بر اختلاف سطح دو محوطه بالا و پایین باغ است. به واسطه دیوار مذکور انقطاعی در باغ پدید می‌آید و محور یاد شده خاتمه می‌یابد. علی‌رغم وجود دری بین دو سطح پایین و بالا، ساختمان دفتر مخصوص دور از دسترس می‌نماید.

در طرح مجموعه نیاوران و در دل باغ وسیع آن، فضاهای بسته به دو ساختمان مجزا تقسیم شده‌اند؛ ساختمان دفتر مخصوص در شمال باغ استقرار یافته، و ساختمان فرهنگسرا در جنوب آن. در فاصله میان این دو بنا، مسیر آب و ردیف درختان کهنسال محور قدیمی باغ محفوظ نگه داشته شده و محوری شمالی جنوبی را در باغ شکل می‌دهند؛ محوری که البته هیچ یک از ساختمان های مجموعه در راستای آن واقع نشده اند. «ساختمان دفتر مخصوص» که در شمال شرق باغ و این محور موضع گرفته، رو به غرب گشوده است و به جایی به جز محور یاد شده نگاه می‌کند. «فرهنگسرا» نیز بر محوطه ای در جنوب غربی محور نشسته است، و فقط ورودی آن که رو به سمت شرق دارد به میدانگاه ابتدایی محور نگاه می‌کند

ساختمان فرهنگسرا ترکیبی از احجام مختلفی مانند مکعب مستطیل، استوانه و نیم استوانه است که به گرد حیاط مربع شکلی انتظام یافته اند و ترکیبی نعلی شکل دارد. نمای احجام، اغلب از بتن نمایان زردرنگ است، و در نقاط محدودی با سنگ مرمر زرد رنگ پوشیده شده است. حجم کلّی بنا با ارتفاعی حدود دو طبقه دیده می‌شود و تمامی احجام مجموعه دارای ارتفاع تقریباً یکسانی هستند. برفراز این احجام، نورگیرهایی با فرمی شبیه به بادگیرهای مناطق کویری ایران، طراحی شده‌اند. توده حجم ساختمان در همه جا یکسان نیست؛ به این دلیل حجم را نیمه منظم و گونه‌گون می‌یابیم. در حقیقت ساختمان فرهنگسرا از کنار هم نشستن احجام کامل و منفرد به وجود آمده است. این احجام در یکدیگر حل نشده‌اند تا کل واحدی را بسازند، بلکه در کنار هم نشسته‌اند؛ در بعضی مواقع گویی احجام با هم برخورد کرده‌اند و مجموعه‌ای را فراهم ساخته‌اند. تفاوت طراحی نما در آنها نیز به گونه‌گونی و استقلال آنها از یکدیگر کمک می‌کند. این گونه‌گونی و تنوع، فرهنگسرا را نه به شکل یک بنا، که به صورت مجموعه ای از بناها و حیاط آن را به صورت مرکز محله‌ای کوچک جلوه می‌دهد. این حیاط میانی از باغچه ها و درختان و بستر آب و البته کفسازي بالنسبه وسیعی از موزاییک‌های بتنی برخوردار است، درخت‌ها در ترتیبی نامعین پراکنده‌اند و حضورشان اتفاقی، یا باقیمانده‌هایی از یک باغ قدیمی به نظر می‎‌رسد. بستر آب به صورت حوضی باریک و کشیده در مقدمه ورود به حیاط قرار داده شده است؛ پس برای ورود به مجموعه باید با پلی از روی آن گذشت.
قاعده حیاط فرهنگسرا مربعی است که پیش آمدگی ها و عقب نشستگی‎های احجام اطراف حیاط در آن تصرف میکنند. به علاوه این حیاط موجودی روان و سیال است که از زیر فضاهای کتابخانه عبور می کند و به محوطه باز جنوب غربی پیوند می‌خورد. این تصرف‌ها و روان سازی‌ها حیاط را به صورت فضای باز حادث شده‌ای میان چند حجم بسته نشان می دهد؛ همان کیفیتی که در کل فرهنگسرا هم احساس می شود. از سوی دیگر خط آسمان افقی مداومی که گهگاه توسط نورگیرهای مدور و راه پله ها می شکند و تنوع می یابد، تصویری را به وجود می‌آورد که به بافتهای سنتی بی شباهت نیست.
جداره شرقی فرهنگسرا از محور اصلی باغ تأثیر می‌پذیرد. طراح با قراردادن دو حجم بسته در طرفین، ایجاد حیاطی در میانه، و بالاخره ایجاد حصار و دروازه‌ای در مفصل بین باغ و فرهنگسرا چشم‌ها را به خود معطوف می‌کند.
در سیمای بیرونی فرهنگسرا اصولاً سطح روزنه ها کم و محدود است. نکته جالب اینکه سازماندهی احجام به گونه‌ای است که احجام بسته‌تر و کم روزنه‌تر در کنار باغ، و احجام بازتر و پر منفذتر در لایه های داخلی ساختمان واقع شده‌اند. اینگونه سازماندهی و نماسازی به سیمای بیرونی فرهنگسرا کیفیّتی درونگرا میبخشد.
سـازمانـدهی فضـا و ارتبـاط فضـاهای مختـلف بـا عملکردهای متفاوت اداری، خدماتی، نمایشی و غیره در فرهنگسرای نیاوران بسیار سنجیده است و قابلیت انعطاف و قابلیت تغییر فضاها از طریق تقسیم فضا، به خصوص در فضاهای نمایشی، به‌خوبی تأمین شده است.
گفتیم عناصر فضایی در این مجموعه در پلانی آزاد پیرامون حیاطی مرکزی درسه بلوک اصلی سازماندهی و عملکردها درسه طبقه توزیع شده اند. ارتباط بین سه بلوک از طریق طراحی مفصل هایی تامین شده است. بلوک اول در ضلع جنوبی حیاط شامل سالن اجتماعات، روابط عمومی و غرفه فروش آثار فرهنگی می باشد. سالن اجتماعات با ظرفیت ۱۰۰ نفر و دارای پلانی مستطیل شکل به ابعاد ۳۰ در ۲۲ متر است.
در قسمت غربی تالار، پلکانی قرار گرفته که دسترسی به فضایی به نام تالار گوشه را با ظرفیت ۴۰ نفر و عملکرد نمایشی فراهم می‌سازد. ادامه پلکان دسترسی به طبقه اول و کتابخانه را فراهم می سازد و در شمال کتابخانه مفصل ارتباطی با بلوک بعدی طراحی شده است. این بلوک در طبقه همکف به محل استقرار رستوران و در طبقه اول به فضای نمایشگاهی اختصاص دارد و دسترسی به این فضا علاوه بر پلکان ذکر شده از طریق تعبیه یک رمپ که در مفصل ارتباطی بعدی طراحی شده نیز تامین شده است.
رستوران فضایی مستطیل شکل به ابعاده ۲۵ در ۱۲ متر است که بازشوهای ضلع شرقی، روشنایی و تهویه طبیعی آن را فراهم کرده است. همچنین دارای یک مسیر سواره در بخش غربی برای تامین مواد اولیه هم می‌باشد.
بلوک سوم در قسمت شمالی ساختمان به گالری ها، فضاهای نمایشگاهی و فضاهای اداری اختصاص دارد. پله هایی که در شمال حیاط قرار دارد دسترسی به رامپی را فراهم کرده‌اند که پیرامون نیم استوانه‌ای چرخیده و به این ترتیب مراجعه‌کنندگان با ۱۸۰ درجه چرخش نسبت به محور ورودی وارد فضای نمایشگاهی می‌شوند. این فضا از ترکیب پویایی از سه سطح افقی در ترازهای مختلف تشکیل شده است. این چیدمان علاوه بر افزایش سطح گالریها، هماهنگی با شیب زمین و استفاده حداکثری از فضا، باعث ارتباط بصری قوی بین گالریها نیز شده است. دو ردیف پلکان، ارتباط بین این سطوح را فراهم کرده است. بر فراز فضای مرکزی بخش میانی گالری‌ها، نورگیرهای سقفی وجود دارند.
بخش اداری در غرب رمپ ورودی جای گرفته است و فضاهای این بخش پیرامون مربعی مرکزی استقرار یافته‌اند. نور و تهویه طبیعی این فضاها از طریق بازشوهای واقع درجبهه‌های جنوبی، شمالی و غربی فراهم شده است.
از ویژگیهای این ساختمان، به ویژه در فضای نمایشگاهی، بازشوهایی است که علاوه بر ایجاد ارتباط بیرون و درون و ایجاد دیدهای مطلوب به فضای باغ، موقعیت مکانی بازدید کننده را مشخص می‌سازد.
فرهنگسرا به واسطه وجود حیاط میانی که همه بخشهای تشکیل دهنده‎‌اش بدان رو میگشایند، موجودی مستقل به نظر میرسد. اختلاف سطح میان حیاط فرهنگسرا و باغ مجموعه، و همچنین مرزی که میان این دو به کمک حصار و حوض آب پدید آمده است، بر این استقلال مهر تأیید می‌زند. در عین حال همنشینی این موجود مستقل با میدانگاه ابتدای محور شمالی - جنوبی باغ، و پیوستگی بصری میان باغ و حیاط فرهنگسرا، نشانه پیوند دوستی میان باغ و فرهنگسرا است.

منابع

کتابها:
- امیر بانی مسعود. معماری معاصر ایران/ تهران: نشر هنر معماری قرن، چاپ پنجم (ویرایش دوم)، زمستان ۱۳۹۱.
- هادی میر میران، ایرج اعتصام، معماری معاصر ایران: 75 سال تجربه بناهای عمومی (1300 تا 1375 هجری شمسی)، تهران، شرکت طرح و نشر پیام سیما، 1388.
- مهندسین مشاور نقش جهان،"نقد آثاری از معماری معاصر ایران"، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، 1386.

مجلات:
- امیر بانی مسعود؛ بیژن شافعی. "مجموعه­‌ی نیاوران (پارک و فرهنگسرای نیاوران)"، فصلنامه هنر معماری، شماره 22، پاییز 1390.

وبسایتها:
- تحریریه هنر معماری، "فرهنگسرا، باغ و دفتر مخصوص نیاوران اثر کامران دیبا"، منتشر شده در پایگاه اینترنتی داشنشنامه هنر معماری، به تاریخ 9 ژوئن 2019.

- وبسایت وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، معرفی فرهنگسرای نیاوران، منتشر شده در پایگاه اینترنتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران.

[پیوند خارجی]
1_ "فرهنگسرا، باغ و دفتر مخصوص نیاوران اثر کامران دیبا" | تحریریه دانشنامه هنر معماری | منتشر شده در پایگاه اینترنتی دانشنامه هنر معماری [◄]

2_ "معرفی فرهنگسرای نیاوران" | منتشر شده در وبسایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی | بخش فرهنگسرای نیاوران [◄]

[پیوند داخلی]
1_ اطلاعات دوره ها: 1357 - 1332 | تحولات اجتماعی دوران پهلوی دوم 1357-1332 [◄]