ساختمان اداری جیپ - تهران

ساختمان جیپ، یکی از بنا های شاخص دوره اول کارهای وارتان هوانسیان در ایران است که خوشبختانه همچنان بدون تغییرات عمده، به همان شکل سابق خود باقی مانده است و هنوز زیبایی و تناسبات موزون و هماهنگ خود را پس از چند دهه حفظ نموده و در زمره بناهای قابل تامل معماری معاصر ایران محسوب می شود.

دوره اول کارهای وارتان در ایران، به نوعی ادامه تجربیات کار و فعالیت او در فرانسه و متاثر از سبکهای معماری اروپایی است که به نام " آرت دکو" شناخته شده است وعمدتا با بکارگیری عناصر و نشانه های غیر ایرانی طراحی شده اند. او با ایستادگی در مقابل سبکهای رایج زمان مانند نیوکلاسیک و باستانگرایی، بر زمان حال و آینده و خلاقیت و نو آوری تاکید داشت، از این رو بسیاری او را مدرنیست به معنای نوگرا و تجدد خواه ویا آوانگارد توصیف کرده اند وگاه برخی اورا در قیاس با نیما یوشیج در شعر وصادق هدایت در ادبیات داستانی، شخصیت کانونی میدان معماری ایران در ابتدای سده چهاردهم می دانند.

با توجه به جایگاه تعریف شده و تاریخی وارتان در معماری معاصر ایران، به نظر میرسد مطالعه و تحقیق در اصالت این جایگاه موضوعی موثر در چگونگی نقد و ارزیابی آثار اوست. از این رو شاید بررسی این موضوع از منظرهای مختلف با رویکردها ودیدگاه های متفاوت، در برداشت بهتر و تفسیر و ارزیابی صحیح تر موثر باشد؛ دیالکتیک هگل، نظر پسا ساختار گرایان، نظریه بازی زبانی ویتکنشتاین ونظرات معماران و صاحب نظران دیگر در باب "آوانگارد و معماری آوانگارد" موضوع این بررسی خواهد بود.

از دیدگاه دیالکتیک هگل، هر چیزی در درون خود ضد خودش را پرورش میدهد. از این منظر، شکل گیری آثار پیشرو، بیشتر از اینکه یک گسست تاریخی را به نمایش بگذارد، حرکت روح زمان و پیوند تاریخ را نشان میدهد. هگل معماری آوانگارد را در پیوند با گذشته می داند اما این پیوند را از طریق تضاد توضیح می دهد ونه تشابه. بر اساس این تفکر هنرمند پیشرو، در موضع انسان تاریخی است که مرزهای معماری را به قلمرو های تازه بسط می دهد و خاستگاه های گوناگون جمعی زمان خود را سریع تر از همکاران، دریافت و آن را در قالب اثر هنری به نمایش می گذارد.

پساساختار گراها کاملا برعکس، تاریخ را مجموعه ای از گسست ها تعبیر میکنند و محصول گفتمان های غالب جامعه می دانند. در این نگاه، آوانگارد بودن در ذات کلمه بیشتر از اینکه پیوند با گذشته را تداعی کند، بطور ماهوی، گسست از گذشته را در بطن خود دارد. اثر معماری آوانگارد از یک سو یک پیش گویی از گفتمان جدید است و از طرف دیگر، به شکل گیری و قوام این گفتگوی جدید کمک می کند. در یک خوانش پسا ساختار گرا، تحلیل اثر آوانگارد، بدون توجه به بافت، به ویژه بافت زمان – مکان کلان (فرهنگ) کار بیهوده ای است.

نظریه بازی زبانی ویتکنشتاین تاکید دارد که برای ارزیابی یک اثر معماری، معیارهای همگانی و جهان شمولی از سنجش و پیمایش وجود ندارد. هر بازی زبانی در معماری، ضوابط و معیارهای خود را داشته و بنابر این هر اثر معماری که درون این بازی زبانی متولد میشود، معیارهای آن زبان را دارد. وقتی زبانی را به کار می بریم، به نسبت زمانی که از زبانی دیگر استفاده می کنیم، در واقع بازی زبانی متفاوتی انجام میدهیم. برای مثال، زبان معماری کلاسیک اساسا با زبان معماری ارگانیک متفاوت است. آثار آوانگارد اما، به دلیل قرارگیری در مرز میانی سبکها، حالت ویژه ای دارند. این آثار معمولا در بدو تولد در دوره انتقالی بین دو نوع بازی زبانی مختلف قرار میگیرند : بازی زبانی رایج و بازی زبانی جدید و در حال تکوین، که البته معیارهای از پیش تعیین شده و رایج، انتخاب مناسب و منصفانه ای برای ارزیابی اثر پیشرو نیستند و باید برای یافتن معیارهای مناسب برای نقد آنها در انتظار گذر زمان بود. به همین جهت آوانگارد را پیش سبکی هم می نامند، چیزی که رهنمون به سوی تحولی است که سر انجام توفیق می یابد.

از دید اریک اوون ماس، معماری با ارزش و پیشرو، از طرحهای یکنواخت دوری می کند، حرکت ضد قراردادی دارد، افقهای جدید پردازش به معماری جستجو گر را باز می کند، از مصالح و تکنولوژی جدید بهره می برد، از مورفولوژی های طبیعی استفاده می کند، خالق آثاری با رویکرد فضایی متفاوت با چالش گسترده کردن مرزهای بسته فکری است و سنت زداست. او همچنین معتقد است معماری نوآوری می خواهد و شناخت گذشته ها برای تغییر آنها لازم است.

در هنر و معماری " آوانگارد " به معنای پدیده ای فرهنگی و پیشتاز است و به هنرمندانی گفته می شود که در یک دوره مشخص، با عقاید جلوتر از زمان، با حمله به قراردادهای حاکم بر جامعه، پیشروترین اسلوبها یا مضامین را در آثارشان استفاده کرده و اغلب بانی جنبشهای نو هستند وبا هدف بسط مرزهای هنر به سوی قلمرو های جدید گام بر میدارند به گونه ای که تا پیش از آن هرگز از سوی هیچ‌کس دیده یا انجام نشده باشد.
نکته قابل توجه این که، آنچه به عنوان موضوع جدید وارد یک فرهنگ می شود، اصولا با سه مرحله مخالفت یا طرد، دگردیسی یا تطبیق و جذب یا پذیرش مواجه است، گاه در همان مرحله اول طرد میشود وگاه با پشت سر گذاشتن مراحل بعدی مورد پذیرش فرهنگ اصلی قرار میگیرد.

شهرت، معروفیت و شناخته شده بودن معمار پدید آورنده اثر آوانگارد نیز نسبت به زمانی که یک معمار ناشناخته، همان اثر را ایجاد میکند، خوانش های متفاوتی را از اثر به دنبال دارد و میتوان انتظار داشت که این موضوع در تسریع پذیرش اثر توسط جامعه و مخاطبین موثر باشد. همچنین نظر بزرگان معماری و شخصیتهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در تحسین و تایید یا نکوهش و تقبیح اثر پیشرو، با تاثیر بر افکار مخاطبین، بر خوانش آنها تاثیر گذار است. تبلیغات رسانه ها و فضاهای آکادمیک هم به عنوان بافتهای بلافصل در چگونگی خوانش اثر آوانگارد و پذیرش آن توسط مخاطب قابل تامل و توجه هستند.

به نظر می رسد تعریف جایگاه وارتان هوانسیان به عنوان یک معمار پیشرو در معماری معاصر ایران از دیدگاه هگل و پساساختارگراها، علی رغم تضاد ماهوی این دو دیدگاه در تعریف، کاملا قابل توضیح واثبات است؛ فعالیتهای وارتان از یک سو، در امتداد روح زمان، سعی درگسترش مرزهای معماری به قلمرو های تازه و خاستگاه های متفاوت دارد و از سوی دیگر با نفی گذشته و پیش گویی از گفتمان جدید، به شکل گیری و قوام این گفتگوی جدید کمک می کند.

معماری و گرایشات وارتان با نفی گذشته و سبکهای رایج زمان و تحت تاثیر آموزشها و شیوه های معماری اروپا، زبانی نو بود، که آرام آرام تبدیل به زبانی منحصر به فرد شد ومعماری او با عنوان "سبک وارتانی" را در بخشهای زیادی از شهر تهران رقم زد. در این باره، به نظر میرسد وارتان مراحل انتقال بازی زبانی رایج به بازی زبانی جدید را به طور مرسوم (طرد/تطبیق/جذب) طی نکرد و عدم وجود رقیبان و منتقدانی در خور، معروفیت و شهرت او و همچنین وجود پشتوانه های فرهنگی و سیاسی و تبلیغات رسانه هایی که بعضا خود او موسس و مدیر آنها بود، راه را برای به ثمر نشستن تلاشهای بی وقفه و خستگی ناپذیر او در تغییر شرایط حاکم بر معماری و شهرسازی ایران گشوده بود. از این رو شاید اثبات اصالت جایگاه وارتان از منظر بازیهای زبانی ویتکنشتاین، مستلزم بحث و همفکری بیشتر منتقدین حوزه معماری باشد.

اما از دیدگاه اریک اوون ماس، ظاهرا وارتان همه خصایص یک معماری با ارزش و پیشرو را در کارهایش در نظر داشته است؛ ایستادگی در برابر طرح های قراردادی مرسوم، تسلط کافی بر مصالح و تکنولوژی جدید، خلق فضاهای متفاوت و جدید و نفی حد اکثری سنتهای گذشته همگی ویژگیهایی هستند که جایگاه وارتان را به عنوان یک معمار پیشرو تحکیم میکنند، لیکن اعتقاد دیگر اوون ماس مبنی برلزوم شناخت گذشته برای تغییر آن، موضوعی است که اگر تعبیر به شناخت عملی معمار از معماری گذشته باشد (که هست)، شامل وارتان نمی شود وباید آن را به عنوان یک موضوع مهم، با امتیاز منفی در این بحث پذیرفت، زیرا تا آنجا که منابع مختلف بیان میدارند، وارتان هیچگونه تجربه طراحی و مطالعاتی موثر و ثبت شده ای در معماری ایرانی نداشته است و کلیه تجربیات او همانطور که گفته شد، در خارج از ایران و تحت تاثیر شیوه های اروپایی صورت گرفته است.

در یک جمع بندی اجمالی، می توان اذعان داشت که وارتان هوانسیان یکی از پر انرژی ترین و پرکارترین معماران دوره پهلوی اول و دوم است که در خلق فضاهایی نو برای معرفی بیانی تازه از زندگی اجتماعی و فرهنگی جدید زمان خود، استعداد و فعالیت های بی نظیری نشان داده که پایه و اساس بسیاری از بناهای هم عصر او ودوره های بعد قرار گرفته است. او در مبارزه برای نو خواهی در حوزه معماری و شهرسازی حرف اول را می زند و تلاشش برای شناساندن این موج نو از طریق تاسیس انجمنها، مجلات، سخنرانی ها و انتشار مقالات، بسیار قابل تامل و احترام است، لیکن به گفته خود او :
"... اکنون قدمهای اولیه را پیموده و در مرحله اولی ترقی می باشیم واز سر منزل اسلوبی که برای محیط خودمان خلق شده باشد بسیار دوریم. این اسلوب را نمی توان دفعتا خلق کرد و نباید منتظر معجزه ای بود که به ظهور آن کمک کند، تنها چیزی که آنرا پدید می آورد زحمات خستگی ناپذیری است که اشخاص برای رسیدن به نتایج صحیح و حقیقی بر خود هموار می کنند، ما باید از وسایلی که زندگی جدید امروزی در دسترس ما گذاشته استفاده کرده و افکار خود را به مرحله عمل گذاریم و قضاوت در کارما مربوط به نسل آینده است."

امروز ما آن نسل آینده ایم که برای روشن تر شدن مسیر پیش رو، با نقد گذشته، باید از خود بپرسیم :
آیا قطع و نفی یکباره و سریع همه ریشه ها و بنیانهای گذشته برای رسیدن به دنیای جدید، همان راهی است که پرچمداران دنیای مدرن در روندی حد اقل 500 ساله طی کردند؟
آیا در فضایی خالی از منتقد و رقیب، می توان به آثار پیشرو و با ارزش دست یافت؟
آیا عدم تقلید کورکورانه از فرهنگ و معماری گذشته خود، به عنوان یک رویکرد قابل قبول، به ما اجازه تقلید از فرهنگ و معماری دیگران را به عنوان نو آوری و خلاقیت می دهد؟
آیا به گفته وارتان، توانسته ایم با زحمات خستگی ناپذیر خود از وسایلی که زندگی امروزی در دسترس ما گذاشته استفاده کنیم و اسلوبی برای محیط خودمان خلق کنیم؟
.
.
.
جای بسی تفکر و تامل دارد که پس از حدود یکصد سال از ورود به دنیای جدید، عدم کنجکاوی ما ایرانیان نسبت به ماهیت و ریشه های دنیای مدرن و استفاده ابزاری و کاربردی و ازسررفع نیازهای مادی و زود گذر و مشاهده تاثیرات این نوع نگاه بر همه جنبه های زندگیمان، از جمله فرهنگ ومعماری، همچنان تلاشی برای شناخت ساختار و ماهیت آن انجام نمی دهیم و دلخوش به تطبیق و ترجمه دستاوردهای دیگران به نام خود و فرهنگ خود هستیم.

منابع:
کتابها:
- باور، سیروس . نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران، نشر فضا، تهران 1379
مجلات:
- هوانسیان، وارطان . مسائل مربوط به معماری در ایران، مجله آرشیتکت، شماره 1، صفحات 4 تا 9، مرداد و شهریور 1325
مقالات:
- رحمانی، الهه؛ اعتصام، ایرج؛ مختاباد، مصطفی . تحلیلی بر چگونگی نقد و ارزیابی آثار معماری آوانگارد، مجله باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 50، مرداد 1396
- شریعتی، سارا؛ وطن خواه، کوشا . وارتان هوانسیان و تکوین میدان معماری در ایران (1340 – 1300)، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شماره 35، تابستان 1393، دانلود شده از پایگاه مجلات تخصصی نور