کیقباد ظفر بختیار (1366-1289 خورشیدی)
به سال ۱۲۸۹ در بلوک بختیاری به دنیا آمد . او تحصیلات خود را در مدرسه فرهنگ اصفهان و متوسطه را در کالج آمریکایی ( مدرسه البرز ) تهران به اتمام رساند . در سال ۱۳۰۵ خورشیدی برای تکمیل تحصیلات خود، عازم انگلستان می شود و پس از ۱۰ سال تحصیل در لندن از دانشگاه هنرهای زیبای سلطنتی انگلستان در رشته معماری فارغ التحصیل می شود . او در سال 1315 به ایران بازگشت و با سایر ایرانیان تحصیل کرده در خارج به فعالیت پرداخت. ظفر مانند سایر مهندسان معمار ضمن پرداختن به پروژه های بزرگ دولتی، به پذیرش و اجرای ساختمان های مسکونی هم پرداخت. این ساختمان ها، بیش تر جنبه ی ویلاسازی داشتند، ویلای نبش خیابان فیشر آباد و بانک ملی گرگان، حالت رومانتیک معماری اورا به خوبی می نمایاند و هر دو کار در زمان خود بسیار جالب و قابل توجه محسوب شده اند.
از مهم ترین کارهای او می توان به طرح آرامگاه رضاشاه با همکاری فروغی ، ساختمان وزارت راه ، بانک ملی گرگان و آبادان و مهمانخانه آبگرم لاریجان، اشاره کرد. به علاوه او در پروژه ی بنای مجلس سنای سابق نیز با فروغی و غیایی همکاری داشت، ولی طراحی ساختمان مرکزی شرکت ملی نفت ایران را در دفتر شخصی اش به نام "ارگانیک" با همکاری ایرج غیایی انجام داد. از دیگر پروژه های پایان پذیرفته در دفتر ارگانیک ساختمان های مسکونی شهرک صنعتی اراک را می توان نام برد.
او مدرنیستی بود هم طراز با وارطان با روحیاتی شاعرانه که وجوه اشتراک زیادی با او داشت.
منابع:
کتابها:
- بانی مسعود، امیر . معماری معاصر ایران/ تهران: نشر هنر معماری قرن، چاپ پنجم(ویرایش دوم)، زمستان ۱۳۹۱
- باور، سیروس . نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران؛ ناشر: موسسه علمی و فرهنگی فضا؛ تهران؛ 1388
شهر گرگان
استراباد يكي از شهرهاي مهم در دوره قاجار محسوب مي شد و از تحولات سلسله پهلوی در ایران بي نصيب نماند . در اين دوره با ايجاد خيابان پهلوي (امام خميني فعلي) محلات استراباد به دو قسمت شمالي و جنوبي تقسيم شد. حصار شهر فرو ريخت ، ادارات دولتي متعددي از جمله بلديه در شهر تاسيس گرديد. خانه به عنوان مهمترين گونه بنا در گرگان دوره پهلوي به سوي تحولي بزرگ پيش رفت. با ورود به دوره جديد ما شاهد خانه سازي آزاد هستيم. اين تغيير بزرگترين تحولي است كه در خانه سازي اين دوران به چشم مي آيد. برونگرايي در بناهاي مسكوني با ايجاد تراس هايي رو به خيابان و همچنين پنجره هاي بزرگ و غير متعارف كه به سوي گذرها باز مي شود و كوتاه شدن ديوار حياط ، ایجاد مي شود. اما نبايد ناديده گرفت كه اين ساختار نو فقط در ميان خانواده هاي متمول آن زمان ظاهر شد. و مردمی كه در قشر كم در آمد و متوسط جامعه زندگي مي كردند نمي توانستند به سرعت آن را تجربه كنند چراكه بافت گرگان قديم بافتي تودرتو بود و فضاهاي پروخالي كه با هم كار مي كردند در تملك يكنفر نبود. آنهایی كه شكل زندگي ساده اي را مي گذراندند در خانه هاي كوچك با تعداد افراد زياد به صورت پدر سالاري زندگي مي كردند. و خانه سازي در آنها محدود به اضافه كردن اتاقي به اتاقهاي ديگر مي شد. در نتيجه روند اين تغييرات كه از دوره پهلوي اول شاهد آنيم به كندي همه گير شد.
به دليل حضور سريع و بدون وقفه عملكردهاي جديد ، پلان ها عيناً و بدون تطبيق محلي و فرهنگي وارد حوزه معماري گرگان شدند و رشد اين پديده بدون پيشينه ، بيشتر در حوزه آموزشي نظير مدارس و حوزه اداري و حكومتي نظير، شهرداري، شهرباني، بانك و... صورت پذيرفت، پديده اي كه بطور كامل از غرب وارد معماري ايران شد. در اين ميان پله ها و راهروها از اهميتي بالا در تنظيم روابط و عملكرد فضاهاي داخلي برخوردار شدند و عناصر ديگر نظير آب ، آب نما ، باغچه و گياه به بيرون ساختمان كشانده شدند.
برون گرايي شاخص ترين پديده معماري در دوره پهلوي اول گرگان بود. اين نهضت نمايشي علاوه بر اينكه فضاي بيروني را فعال تر، زنده تر، شلوغ تر و متنوع تر ساخت به سرعت در بافت شهري و حوزه مسكوني نيز وارد شد . این تحولات اگرچه دير يا زود انجام مي گرديد اما بي پروا و گستاخانه صورت گرفت.
بيشترين ساختمان هايي كه در اين دوره ساخته شد داراي عظمت و شكوه خاصي بودند كه برگرفته از ديسيپلين نظامي دوره پهلوي بود. بالاتر قرار گرفتن ساختمان از سطح زمين كه تصادفا در گرگان دليل اقليمي نيز پيدا مي كند و نيز نمايش آشكار آن در وسط و محل ورودي ساختمان تقريباً در تمامي بناهاي دوره پهلوي اول گرگان مشاهده مي گردد. در دوره رضاشاهي، شهر با همه بناها و فضاهايش به خانه اي بزرگتر و با اعضاي بيشتر تبديل شد كه مفهوم جديدي از حريم را تعريف مي كرد .اكنون حريم خانه ها تبديل به حريم كوچه ها و حريم محله شده بود در اين دوره براي نخستين بار پنجره ها يكي پس از ديگري به روي كوچه ها و خيابانها گشوده ميشوند بالكن ، بعنوان يك پديده كاملاً وارداتي در اين دوره، به شدت در خانه هاي شخصي و كاربریهاي اجتماعي مورد استفاده قرار ميگيرند.نقش پنجره ها را كه در دوران قاجار همان درها بازي مي كردند و با تناسبات سه دري و پنج دري بكار مي رفتند ،به يكباره در دوره پهلوي با ابعاد و اندازه هاي بزرگ و با تعريف جديد پنجره وارد فضاي معماري شد . غير از پنجره هاي بزرگ كه در بناهاي اين دوره استفاده شده ، براي اولين بار پنجره هاي فرمال دايره و بيضي نيز در نماها ديده مي شود . تزئينات بنا در دوره پهلوي اول گرگان ، همانند ديگر عناصر معماري ، شكل متفاوتي نسبت به گذشته پيدا كرد . در اين دوره بناها اعم از دولتي و مردمي، سردر ورودي ها، نبش ها ، پخ ها، لبه ها و انتهاي فوقاني بناها را بدون توجه رها نكرد و با تزئيناتي كه گاه الگو در معماري باستاني دارد و گاه نگاه غرب گرايانه و يا مدرن دارد از آن استفاده كرد. تزئينات گچ بري بسياري در جداره خيابان و خانه ها و ادارت به چشم مي آيد و معمولا در خانه ها قسمت تراس بيرون زده بيشترين تزئينات را به خود اختصاص مي داد.
مواد و مصالح نمونه هاي متعدد بناهاي دوره پهلوي اول گرگان بويژه آثاري كه در دهه اول ساخته شدند نشان مي دهد كه ساختمانها تركيبي از مواد و مصالح مختلف است . اين مصالح ساختماني شامل كاشي ،آجر و سنگ و پنجره ها و درهاي چوبي و نيز نرده ها و محافظ هاي پنجره ها و بعضاً سقف ها ، فلزكاري است. در دهه دوم رويكرد به بناهايي است كه از نماي سنگي و يا سيماني شكل گرفته اند و ظاهرا تأثير گرفته از معماري غرب را مي توان در آنها مشاهده نمود و در بناهاي حكومتي غير از سردر ارتش مابقي بناها با سنگ و سيمان رويه شده اند. در اين دوران سازه بكار رفته در مراكز دولتي كاملا بامصالح مدرن همانند بتن و آهن شكل گرفت و ديگر خبري از ديوارهاي باربر نبود، زيرا تير و ستون وظيفه حمل بار را به عهده مي گرفتند.
بانک ملی گرگان
این بنا توسط کیقباد ظفر بختیار طراحی و در ضلع جنوب غربی میدان شهرداری در شهر گرگان و در سال ۱۳۲۵ احداث شده است . بنا در مجاورت مراکز اصلی شهری واقع شده و از موقعیت شهری با ارزشی برخوردار است . این ساختمان در زمینی به مساحت ۱۲۰۰ متر مربع با محور طولی شمال غربی ، جنوب شرقی ساخته شده و بنا در امتداد محور اصلی زمین با سطح اشغالی حدود ۸۰ درصد استقرار یافته است.
ساختمان از ترکیب احجام مکعب مستطیلی، شکل گرفته ، بدنه های بیرونی مسطح و بازشوها به صورت یکنواخت در آن جای گرفته اند ، ورودی بنا ، در ضلع شمال شرقی با ایجاد سردر و قرار گرفتن بر روی سکو شاخص شده است . نمای این ضلع متقارن بوده ولی سایر نماها نامتقارن می باشند . عناصر فضایی این بنا در پلانی آزاد و بر اساس دسته بندی عملکردی در سه طبقه سامان دهی شده اند . در طبقه همکف ، سالن اصلی و بخشی از فضای اداری ، در طبقه اول ، فضاهای اداری و در زیرزمین ، خزانه ،آرشیو و تاسیسات جای گرفته اند. اتخاذ تدابیری مانند اختلاف ارتفاع در سقف یا کف به دنبال تاکید بر دسته بندی عملکردی و ایجاد ارتباط فضایی مستمر میان فضاها و عملکردهای مختلف ، بوده است . طرح کلی پلان به شکل ذوزنقه ای می باشد که محور طولی آن در امتداد غرب ، جنوب شرق ، قرار دارد . ورودی بانک در میان ضلع شمال شرقی جای گرفته و از راهرویی به عرض سه متر به موازات ضلع شمالی بنا دسترسی به بخش های مختلف بنا فراهم شده است . پس از ورودی ، فضای تقسیم ، ترکیبی از یک مربع و دو نیم دایره است و دسترسی به هال اصلی را فراهم می سازد . پله هایی که به طبقه اول منتهی می شوند ، در طرفین این فضای تقسیم طراحی شده اند . هال اصلی بانک ، فضایی وسیع به مساحت ۱۶۰ متر مربع است که در بخش میانی پلان ، دهانه ای به عرض ۱۷ مترجای گرفته است . دو سکوی منحنی و یک سکوی محدب در دهانه ۹ متری ، بخش مراجعین را از کارمندان مجزا می سازد . بخش میانی سالن اصلی ، به یک دهانه نه متری در وسط و دو دهانه چهار متری در طرفین تقسیم شده است . از راهروی مجاور بدنه شمالی بنا ، دسترسی به بخش های شرقی و غربی پلان ، فراهم می شود . روشنایی طبیعی درون فضاها از طریق بازشوهایی که بر بدنه های ساختمان جای گرفته اند ، تامین شده است . در جنوب شرق پلان ، پارکینگ سرپوشیده و سرویس های بهداشتی واقع شده اند . طبقه اول مشتمل بر فضاهای اداری است که به صورت متقارن نسبت به بخش میانی پلان طراحی شده اند . دسترسی به طبقه اول از دو ردیف پلکان مجزا در بخش جنوبی فراهم شده است . روشنایی اتاق هایی که در مجاورت بدنه های پیرامونی قرار گرفته اند از بازشوهایی که در بدنه آنها تعبیه شده تامین می شود و روشنایی اتاقهای مجاور و میانی پلان از فضایی به ابعاد ۱۷در ۱۰ متر که بر فراز سالن اصلی بانک جای گرفته ، فراهم شده است .
فرم پلان و ترکیب احجام ساختمان نماهای متنوعی را ایجاد کرده است . نماها در بعضی جهات با توجه به وجود عملکردهای مختلف در بنا و به گونه ای نامتقارن طراحی شده اند ، نمای شمالی با ارتفاع کم و کشیدگی غربی، شرقی تلاش برای انطباق با محیط پیرامون داشته و مسایلی مانند اشراف یا دید و سایه اندازی را به حداقل رسانده است و نمای جنوبی ترکیبی از بازشوها و دیواره های عمودی است که با مقطعی متغیر از پایین به بالا امتداد یافته و ایجاد سایه بر بدنه ها را تشدید کرده است .
هدف اصلی در طراحی این بانک ، ایجاد فضای پیوسته اداری بوده که با طراحی فضای اصلی بانک به صورت یکپارچه ، جدایی بخش مراجعین و کارمندان با مبلمان و استقرار فضای اصلی بانک در بخش میانیی ، تحقق یافته است . سادگی رعایت شده در طرح نماها ، عدم کاربرد تزیینات ، تداخل و پیوستگی فضایی ، ساختار پلان آزاد ، عدم استفاده از عناصر معماری گذشته و طراحی متقارن پلان ، بیانگر تاثیر جنبش معماری مدرن بر طراحی ساختمان می باشد .
سازه بنا از فولاد تشکیل شده و سنگ تراورتن مصالح اصلی نما می باشد . ساختمان کیفیت اجرایی مطلوبی دارد و جزییات اجرایی در فضاهای داخلی ، از جمله سالن اصلی مراجعه کنندگان ، کف سازی ها ، اختلاف ارتفاع در سقف ها و کف و جزییات اجرایی پله از مهم ترین جزییات اجرایی بنا می باشد .
منابع
کتابها:
- میرمیران، هادی - اعتصام، ایرج - میرمیران حمید . معماری معاصر ایران: 75 سال تجربه بناهای عمومی (1300 تا 1375 هجری شمسی)، زیر نظر وزارت مسکن و شهرسازی و معماری، دفتر معماری و طراحی شهری، سازمان مجری ساختمان ها و تاسیسات دولتی و عمومی، با همکاری مهندسین مشاور نقش جهان - پارس / تهران: شرکت طرح و نشر پیام سیما، 1388
© کلیه حقوق برای پایگاه "نقد معماری معاصر ایران" محفوظ می‌باشد؛ لذا استفاده از کلیه مطالب وب سایت تنها با ذکر منبع بلامانع است.