ساختمان شهرداری - تبریز

کارل فریش - معمار آلمانی (-----)
آدویس اوهانجانیان (1329 - 1261)

متولد ۱۲۶۱ خورشیدی در ایروان. وی دانش‌آموختهٔ مؤسسهٔ فناوری تمسک روسیه در رشتهٔ معماری بود. اوهانجانیان بین سال های ۱۹۱۹–۱۹۲۱ میلادی، در اولین جمهوری ارمنستان، وزیر راه و شهرسازی این کشور بود.

او پس از الحاق ارمنستان به اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به ایران مهاجرت کرد و در تبریز اقامت گزید.
اوهانجانیان در ایران نخست به کار اکتشاف معادن نفتی پرداخت و سپس، به عمران و آبادانی روی آورد و به مقام مهندس ارشد دولتی رسید.

آثار وی عبارت اند از:
جادهٔ تبریز - ارسباران
احداث خیابان اصلی تبریز (امام خمینی کنونی)
باغ و مجتمع گلستان تبریز (باغ گلستان)
تالار فرهنگ تبریز
ساعت ساختمان شهرداری تبریز (برج ساعت تبریز)

منابع: 

لازاریان، ژانت . دانشنامه ایرانیان ارمنی، تهران: انتشارات هیرمند، چاپ دوم، 1388

شهر تبریز

در سال 1256 تبریز یکی از مراکز اصلی تجارت ایران بود . عوامل سیاسی، نظامی ، تجاری و ارتباطی تبریز را به مهم ترین شهر شمال غرب کشور تبدیل کرده بود و به علت ارتباط و تبادلات فرهنگی با کشورهای پیشرفته اروپایی ، مدرنیسم در این شهر نسبت به سایر شهر های ایران سریع تر رواج پیدا کرد . می توان به سال های 1260 و 1272 و ساختمان هایی از جمله نخستین تماشاخانه تبریز و نخستین مدارس با سیستم اروپایی و یا قدیمی ترین کتابخانه ایران اشاره کرد. اما با روی کار آمدن رضاخان استراتژی پهلوی با عنوان گسترش مدرنیسم بر کالبد این شهر نیز تاثیر گذاشت.

با روی کار آمدن این حکومت پهلوی اول ، در تبریز همانند دیگر شهر های مهم کشور ، اقداماتی در جهت تغییر سیمای کالبدی آن از یک شهر سنتی به شهری امروزی صورت می گیرد . نخستین اقدام در این زمینه احداث خیابان های عریض و اتومبیل رو است که به عنوان مظهر تجد مورد استقبال مردم قرار می گیرد .
نخستین خیابان احداث شده در تبریز ، خیابان پهلوی است که در فاصله سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۵ به دستور عبدالله خان طهماسبی فرمانده لشکر آذربایجان احداث شده است . این خیابان در بخش شرقی بر بستر مسیری که از زمان قاجار، جاده فراخ ورود به شهر بود و در بخش میانی بر جای باروی تخریب شده شهر قرار گرفت . بخش غربی نیز از فضای باز گورستان گجیل عبور داده شد . این خیابان از شمال محوطه ارگ علیشاه می گذرد .که همزمان با احداث خیابان این محوطه پیرامونی ارگ به باغ ملی و گردشگاه عمومی تبدیل شد . ودر سالهای بعد در بخشی از زمین های آن بناهایی مانند بیمارستان شیر و خورشید ، سالن تئاتر ، دبیرستان و کتابخانه و … ساخته شد . بعد از احداث این خیابان از سال ۱۳۰۶ اقدامات وسیعی در زمینه بازگشایی خیابان های متعدد منشعب از خیابان پهلوی آغاز شد . گورستان نیمه متروک گجیل در سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۰ به پارک شهر ( باغ گلستان ) تبدیل شد و درسال ۱۳۱۱ چهار میدان در چهار گوشه باغ گلستان ایجاد شدکه با مجسمه هایی از شاهان گذشته آراسته گردید . از برجسته ترین کارهای عمرانی این دوره احداث ساختمان ساعت به عنوان شهرداری تبریز در محل گورستان نوبر است . عملیات اجرایی این پروژه که نقشه های آن توسط مهندسان آلمانی تهیه شده بود از سال ۱۳۱۴ آغاز شد و چهار سال به طول انجامید .
پیامد اصلی مجموعه خیابان کشی های یاد شده ، تغییر ساختار ارتباطی شهر ، از یک ساختار مبتنی بر حرکت پیاده و دارای هندسه ارگانیک ، به یک ساختار دارای هندسه خطی منظم و مستقیم و مناسب حرکت سواره است . در این میان ، نکته در خور تامل ، تفاوت کیفی اقدامات شهرسازی دوره پهلوی اول با اقدامات مشابه در دوره های بعدی است .
ایجاد خیابان های شهری در دوره پهلوی اول ، از یک الگوی ساده ولی هدفمند پیروی می کند . در چارچوب این الگو ، محور خیابان معمولا با استفاده از مسیر گذرهای موجود تعیین می شود ، نکته دیگر کارکرد شهری معین خیابان در بهم پیوستن مراکز شهری مختلف و تامین دسترسی برای آنهاست به این ترتیب خیابان ها عمدتا محورهای ارتباطی برای اتصال نقاط مهم شهری به یکدیگر بوده اند ، اما اقدامات شهری در دوره های بعدی فاقد این ویژگیهاست اول آنکه مسیر ها بدون توجه به بافت و عناصر موجود در آن تعیین می شود و گذرهای موجود در برخورد با خیابان ،پیوستگی خود را از دست می دهند .
دگرگونیهای شهر در پی اقدامات شهرسازی در سالهای پس از دهه ۱۳۰۰ ، زمینه شکل گیری فضاهای شهری جدیدی را فراهم آورد که از هردو وجه عملکردی و کالبدی ، از فضاهای شهری سنتی متفاوت بود . در بعد عملکردی ، بافت شهر محل استقرار فعالیت هایی شد که بسیاری از آنها زاده شیوه نوین زندگی در آن سوی مرزها بود ، مانند فعالیت های نوین آموزشی یا خدماتی، تجاری ، اداری و درمانی جدید.
اما فراسوی تفاوت های عملکردی سویه کاملا آشکار تفاوت های میان فضاهای شهری قدیم و جدید ، در شکل کالبدی دیگرگون ساختمان های جدید ، نمودار شد. در ساختار شهری جدید ، با استقرار کاربری های گوناگون در دو طرف خیابان ، معبر به صورت گونه ای فضای شهری فعال در آمد و سازمان کالبدی آن ، از یک هسته کانونی واقع در تقاطع چند گذر ، به یک فضای خطی راست و فراخ متحول شد .فضای شهری سنتی در چارچوب درونگرایی سنتی فاقد بدنه سازی بود اما در ساختار خطی فضای شهری جدید ، بدنه ها در دو سوی گذر اهمیت یافت و موضوع طراحی معمارانه قرار گرفت . خیابان به مثابه فضای شهری ، به عنوان پدیده ای غیر بومی وارد شهر سنتی ایران شد و شهر تبریز نیز به واسطه موقعیت جغرافیایی و تاریخی ویژه خود ، یکی از نخستین شهرهایی بود که این پدیده جدید در آن استقرار یافت .

منابع

مقالات

- صفا منش، کامران - رشتچیان، یعقوب - منادی زاده، بهروز . ساختار کالبدی شهر تبریز و تحولات آن در دو سده اخیر
- حجت، عیسی - نصیری نیا، پیمان . تاملی در تحولات ساختاری معاصر شهر تبریز و تاثیر آن بر هویت شهر

[پیوند خارجی]
1_ ساختار کالبدی شهر تبریز و تحولات آن در دو سده اخیر | کامران صفامنش، یعقوب رشتچیان، بهروز منادی زاده | منتشر شده در مجله گفتگو شماره 18، زمستان 1376 | دانلود شده از پایگاه تخصصی مجلات نور NoorMags [◄]
2_تاملی در تحولات ساختاری معاصر شهر تبریز و تاثیر آن بر هویت شهر | عیسی حجت، پیمان نصیری نیا | منتشر شده در فصلنامه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، پیاپی ۶۵، بهار ۱۳۹۵ | دانلود شده از پایگاه مگیران Magiran  [◄]

[پیوند داخلی]
1_ اطلاعات دوره ها: 1332 - 1300 | تحولات اجتماعی دوران پهلوی اول 1332-1300 [◄]

ساختمان شهرداری تبریز
شهر تبریز یکی از کانون های تمدن ایران در طول تاریخ بوده است . جنبش آزادیخواهی که در این شهر ایجاد شده، مشروطیت، استبداد صغیر و سپس احیای مشروطیت را در پی داشته است. در تاریخ معاصر ایران، بزرگانی نظیر ستارخان و باقرخان قهرمانانی هستند که هیچگاه خاطرات آنها از ذهن دور نمی شود . این اندیشه ها و آرمان های آزادیخواهی، برای تجلی خود به فضاهای کالبدی نیز نیاز داشته اند. اولین شورای شهر و شهرداری بلدیه ایران، در سال۱۲۸۶ هجری شمسی در تبریز تشکیل شد.
فضای کالبدی این عملکرد یکی از بناهایی بوده است که در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی و بعد از سیل مهیبی که آسیب فراوانی به شهر تبریز وارد کرد، به همت مرحوم حاج ارفع الملک جلیلی برای شهرداری احداث شد. ساختمان جدید شهرداری طی سالهای ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۸ هجری شمسی طراحی، اجرا و به بهره برداری رسید. طرح این ساختمان با پلانی شبیه به عقابی در حال پرواز بسیار شبیه به ساختمان ها و سبک های معماری آلمان‌ها در آن دوره می باشد. تا جایی که طراحی این بنا را به آلمان ها منسوب می‌ دانند. این ساختمان نخستین بنا در ایران است که در آن از بتن مسلح به عنوان سازه استفاده شده است. ساختمان دارای برجی به ارتفاع ۳۰/۴۰ متر می باشد که به دلیل قرار گرفتن ساعت بر فراز آن به برج ساعت مشهور است.

این بنا در ضلع جنوب غربی میدان شهرداری تبریز، استقرار یافته است. از شمال ، به خیابان امام خمینی و کاربری های تجاری حاشیه آن، از شرق به خیابان ارتش جنوبی، میدان شهرداری و کاربری اداری _ تجاری دو تا سه طبقه و از غرب به کوچه تهبازان و کاربری های اداری _ تجاری دو تا سه طبقه و کاربریهای تجاری حاشیه خیابان محدود شده است .
زمین این مجموعه ، چند ضلعی نامنتظمی است که اضلاع آن تقریبا در امتداد جهت های اصلی جغرافیایی می باشند . ساختمان، در بخش شمالی زمین، در ساختاری L شکل استقرار یافته و بخش های شرقی و جنوبی به محوطه سازی ، اختصاص یافته است.
کالبد بنا از ترکیب احجام مکعب مستطیل تشکیل شده که در ساختار  L شکل که در محل تلاقی دوبال،  برج بلندی استقرار یافته است .
در کل نوع مصالح، تناسبات به کار رفته و شکل ساختمان، خصوصیاتی نظیر صلابت، استحکام و اقتدار را در مقیاس انسانی معرفی می کنند.
این بنا از نظر نوع کاربری، فرهنگ جدیدی در انواع ساختمان های رایج در زمان خود محسوب می شود. عناصر فضایی در ساختاری خطی در امتداد مسیر L شکل ساماندهی و عملکردها، در سه طبقه توزیع شده اند . ساختار هندسی پلان، پیرامون محوری که از ورودی اصلی می گذرد، متقارن است. اما عناصر فضایی و عملکردها این گونه نیستند. فضاهای خدماتی مانند سرویس های بهداشتی و دسترسی های عمودی در فضایی با پلان نامنظم که از چرخش محورهای تقارن احجام به وجود آمده، استقرار یافته اند.
ساختمان در سه طبقه طراحی شده که در طبقه اول فضاهای اداری و در زیر زمین فضاهای پشتیبانی و خدماتی قرار گرفته اند. دوستون به فاصله محور تا محور ۸ متر که سقف پیش آمده مستطیل شکل بر فراز آنها قرار گرفته ورودی شمالی را تعریف کرده اند و پیش آمدگی قطاعی بنا به شعاع ۴ متر ورودی جنوبی را معرفی می کند.
پلان سرسرای اصلی مستطیلی به ابعاد ۲۶ در ۷ متر می باشد که به راهروی جانبی و پله منتهی می شود . فضاهای اداری در بال غربی با الگوی راهرو در وسط شکل گرفته و روشنایی طبیعی هر اتاق ، از دو بازشوی مرتفع که در جرز هایی ضخیم تعبیه شده تامین می شوند . بال شرقی به سالن جلسات منتهی می شود و پله اصلی با بیرون زدگی حجمی نیم استوانه ، شاخص شده است . پلان طبقات هم کف و اول مشابه و در مجموع امکان بهره برداری از نور ، تهویه و چشم اندازهای پیرامون در طراحی موردتوجه بوده است .
عملکرد بنا و عدم وجود کاربری های مشابه تا آن زمان در کشور و ارتباط با جوامع اروپایی به خصوص آلمان باعث شده تا این بنا به بناهایی که در قرن ۱۹ میلادی در اروپا و با گرایش نئوکلاسیک ساخته شده اند، شبیه باشد. عدم استفاده از عناصر معماری گذشته ایران و سلسله مراتب که در پلان و نما وجود دارد تاییدی بر این مطلب می باشد .

سنگ، مصالح اصلی نمای ساختمان را تشکیل می دهد که بخشی از آنها ، حجاری شده و دارای نقوش هندسی و تزیینی می باشند. به کارگیری این مصالح با شرایط اقلیمی نیز هماهنگ می باشد . بنا، از کیفیت اجرای مطلوبی برخوردار است، به گونه ای که در زلزله تبریز در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی این بنای نیمه کاره آسیب چندانی ندید.
به کار گیری بتن مسلح به عنوان سازه ، اتصال بازشوها ، نقوش هندسی، کنج ها ، به ویژه در برج ساعت از مهم ترین جزییات به کار رفته در این ساختمان هستند .
احجام به کار رفته در بنا و ساماندهی آنها ، نماهای متنوعی را ایجاد کرده است .ساختمان دارای چهار نما است که نمای شمالی و جنوبی ، نماهای اصلی بوده و نسبت به محوری که از ورودی اصلی می گذرد به صورت متقارن طراحی شده اند. تاکید بر تناسبات افقی در ساختمان ، با تناسبات عمودی بازشوها و ستون های سنگی تعدیل شده و حضور برج ساعت ، تناسبات عمودی را تناسبات غالب بنا کرده است.
نماها با ریتمی منظم از عناصری مدولار تشکیل شده و تقسیم بندی پنجره ها و حجاری سنگ های بدنه مانع از یکنواختی آنها شده است. عقب نشستن پنجره ها و پس و پیش شدن حجم ها، بازی نور و سایه را بر بدنه تشدید کرده است.

منابع

کتابها:

- میرمیران، هادی - اعتصام، ایرج - میرمیران حمید . معماری معاصر ایران: 75 سال تجربه بناهای عمومی (1300 تا 1375 هجری شمسی)، زیر نظر وزارت مسکن و شهرسازی و معماری، دفتر معماری و طراحی شهری، سازمان مجری ساختمان ها و تاسیسات دولتی و عمومی، با همکاری مهندسین مشاور نقش جهان - پارس / تهران: شرکت طرح و نشر پیام سیما، 1388

© کلیه حقوق برای پایگاه "نقد معماری معاصر ایران" محفوظ می‌باشد؛ لذا استفاده از کلیه مطالب وب سایت تنها با ذکر منبع بلامانع است.